Genen belangrijk in ontstaan ADHD
De oorzaken van ADHD Attention Deficit Hyperactivity Disorder (Aandachtstekort-stoornis met hyperactiviteit) (Attention Deficit Hyperactivity Disorder (Aandachtstekort-stoornis met hyperactiviteit)) zijn niet geheel bekend. Wel is duidelijk dat genetische factoren een belangrijke rol spelen in het ontstaan van ADHD, en dat ADHD gepaard gaat met veranderingen in de hersenen (Hoogman et al. 2017Hoogman, M, Bralten, J, Hibar, DP., Mennes, M, Zwiers, MP., Schweren, LS. J., van Hulzen, KJ. E., Medland, SE., Shumskaya, E, Jahanshad, N, de Zeeuw, P, Szekely, E, Sudre, G, Wolfers, T, Onnink, AM. H., Dammers, JT., Mostert, JC., Vives-Gilabert, Y, Kohls, G, Oberwelland, E, Seitz, J, ther, Mü, Ambrosino, S, Doyle, AE., Høvik, MF., Dramsdahl, M, Tamm, L, van Erp, TG. M., Dale, A, Schork, A, Conzelmann, A, Zierhut, K, Baur, R, McCarthy, H, Yoncheva, YN., Cubillo, A, Chantiluke, K, Mehta, MA., Paloyelis, Y, Hohmann, S, Baumeister, S, Bramati, I, Mattos, P, Tovar-Moll, F, Douglas, P, Banaschewski, T, Brandeis, D, Kuntsi, J, Faraone, S. V., Rubia, K, Kelly, C, Di Martino, A, Milham, MP., Castellanos, FX., Frodl, T, Zentis, M, Lesch, K, Pauli, P, Jernigan, TL., Haavik, J, Plessen, KJ., Lundervold, AJ., Hugdahl, K, Seidman, LJ., Biederman, J, Rommelse, N, Heslenfeld, DJ., Hartman, CA., Hoekstra, PJ., Oosterlaan, J, von Polier, G, Konrad, K, Vilarroya, O, Soliva, JCarles, Durston, S, Buitelaar, J. K., Shaw, P, Thompson, PM., Franke, B, Reif, A., Asherson, P., Ramos-Quiroga, J. A., Subcortical brain volume differences in participants with attention deficit hyperactivity disorder in children and adults: a cross-sectional mega-analysis (2017)). Door de genetische invloed houden veel kinderen met ADHD hinder van deze stoornis in de volwassenheid (Franke et al. 2012Franke, B., Faraone, S. V., Asherson, P., Buitelaar, J. K., Bau, C. H. D., Ramos-Quiroga, J. A., Mick, E., Grevet, E. H., Johansson, S., Haavik, J, Lesch, K, Cormand, B., Reif, A., The genetics of attention deficit/hyperactivity disorder in adults, a review (2012)). Ook factoren uit de omgeving spelen een rol in het ontstaan van ADHD, vooral in de vroege ontwikkeling van de foetus en het kind. Van de factoren die samengaan met ADHD is soms moeilijk vast te stellen of ze een oorzaak zijn voor de ontwikkeling van ADHD of hier juist een gevolg van zijn (Landelijke Stuurgroep Multidisciplinaire Richtlijnontwikkeling in de GGZ Landelijke Stuurgroep Multidisciplinaire Richtlijnontwikkeling in de GGZ, Multidisciplinaire richtlijn ADHD: Richtlijn voor de diagnostiek en behandeling van ADHD bij kinderen en jeugdigen (); Thapar et al. 2013Thapar, A, Cooper, M., Eyre, O, Langley, K, Practitioner Review: What have we learnt about the causes of ADHD? (2013)).
Gezinskenmerken kunnen beloop van ADHD beïnvloeden
Opvoedingsomstandigheden zijn waarschijnlijk niet van invloed op de ontwikkeling van ADHD, maar kunnen wel bijdragen aan het beloop en aan de ontwikkeling van eventuele gedragsproblemen (American Psychiatric Association. DSM-5 Task Force. 2014American Psychiatric Association. DSM-5 Task Force., Diagnostic and statistical manual of mental disorders: DSM-5, Washington, D.C. (2014); Chronis et al. 2004Chronis, AM., Chacko, A, Fabiano, GA., Wymbs, BT., Pelham, WE., Enhancements to the behavioral parent training paradigm for families of children with ADHD: review and future directions (2004)). Het opvoeden van een kind met ADHD vraagt veel van de ouders. Aansluiten bij de behoeften van hun kind aan structuur en duidelijkheid is één van de belangrijkste uitdagingen voor ouders en kan een gunstige invloed hebben op de ontwikkeling van een kind met ADHD (Johnston & Mash 2001Johnston, C., Mash, E. J., Families of children with attention-deficit/hyperactivity disorder: review and recommendations for future research (2001)).
Tabel: Risicofactoren die de kans op ADHD verhogen
Risicofactoren
|
Toelichting
|
Bron
|
---|
Genen
|
- Bijdrage genetische factoren aan het ontstaan van ADHD bij kinderen ongeveer 70-80%
- Ouders van een kind met ADHD hebben 2 tot 8 keer zo hoge kans zelf ook ADHD te hebben
- Broers/zussen van een kind met ADHD hebben 2 tot 3 keer zo hoge kans op ADHD
|
- Rietveld et al. 2004Rietveld, M. J. H., Hudziak, J. J., Bartels, M., van Beijsterveldt, C. E. M., Boomsma, DI., Heritability of attention problems in children: longitudinal results from a study of twins, age 3 to 12 (2004)
- Levy et al. 2006Levy, F, Hay, DA., Bennett, KS., Genetics of Attention Deficit Hyperactivity Disorder: A current review and future prospects (2006)
- Faraone & Biederman 2005Faraone, S. V., Biederman, J, Attention-deficit hyperactivity disorder (2005)
- Franke et al. 2012Franke, B., Faraone, S. V., Asherson, P., Buitelaar, J. K., Bau, C. H. D., Ramos-Quiroga, J. A., Mick, E., Grevet, E. H., Johansson, S., Haavik, J, Lesch, K, Cormand, B., Reif, A., The genetics of attention deficit/hyperactivity disorder in adults, a review (2012)
- Biederman 2005Biederman, J, Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder: A Selective Overview (2005)
- Banerjee et al. 2007Banerjee, T, Middleton, F., Faraone, S. V., Environmental risk factors for attention-deficit hyperactivity disorder (2007)
- Landelijke Stuurgroep Multidisciplinaire Richtlijnontwikkeling in de GGZ Landelijke Stuurgroep Multidisciplinaire Richtlijnontwikkeling in de GGZ, Multidisciplinaire richtlijn ADHD: Richtlijn voor de diagnostiek en behandeling van ADHD bij kinderen en jeugdigen ()
- Kooij 2017Kooij, J. J. S., ADHD bij volwassenen. Stand van zaken (2017)
|
Veranderingen in de hersenen
|
- Lager activatieniveau van bepaalde hersengebieden
- Minder hersenvolume
- Minder verbindingen tussen hersengebieden
- Mogelijk spelen ook neurotransmitters zoals dopamine en noradrenaline een rol
- Het is niet duidelijk of deze veranderingen in de hersenen voorafgaan aan ADHD, of hier een gevolg van zijn
|
- Cubillo et al. 2012Cubillo, A, Halari, R, Smith, A., Taylor, E, Rubia, K, A review of fronto-striatal and fronto-cortical brain abnormalities in children and adults with Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD) and new evidence for dysfunction in adults with ADHD during motivation and attention (2012)
- Hoogman et al. 2017Hoogman, M, Bralten, J, Hibar, DP., Mennes, M, Zwiers, MP., Schweren, LS. J., van Hulzen, KJ. E., Medland, SE., Shumskaya, E, Jahanshad, N, de Zeeuw, P, Szekely, E, Sudre, G, Wolfers, T, Onnink, AM. H., Dammers, JT., Mostert, JC., Vives-Gilabert, Y, Kohls, G, Oberwelland, E, Seitz, J, ther, Mü, Ambrosino, S, Doyle, AE., Høvik, MF., Dramsdahl, M, Tamm, L, van Erp, TG. M., Dale, A, Schork, A, Conzelmann, A, Zierhut, K, Baur, R, McCarthy, H, Yoncheva, YN., Cubillo, A, Chantiluke, K, Mehta, MA., Paloyelis, Y, Hohmann, S, Baumeister, S, Bramati, I, Mattos, P, Tovar-Moll, F, Douglas, P, Banaschewski, T, Brandeis, D, Kuntsi, J, Faraone, S. V., Rubia, K, Kelly, C, Di Martino, A, Milham, MP., Castellanos, FX., Frodl, T, Zentis, M, Lesch, K, Pauli, P, Jernigan, TL., Haavik, J, Plessen, KJ., Lundervold, AJ., Hugdahl, K, Seidman, LJ., Biederman, J, Rommelse, N, Heslenfeld, DJ., Hartman, CA., Hoekstra, PJ., Oosterlaan, J, von Polier, G, Konrad, K, Vilarroya, O, Soliva, JCarles, Durston, S, Buitelaar, J. K., Shaw, P, Thompson, PM., Franke, B, Reif, A., Asherson, P., Ramos-Quiroga, J. A., Subcortical brain volume differences in participants with attention deficit hyperactivity disorder in children and adults: a cross-sectional mega-analysis (2017)
- Biederman 2005Biederman, J, Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder: A Selective Overview (2005)
- Crone et al. 2010Crone, EA., Poldrack, RA., Durston, S, Smith, SM., Konrad, K, Eickhoff, SB., Is the ADHD brain wired differently? A review on structural and functional connectivity in attention deficit hyperactivity disorder (2010)
- Kooij 2017Kooij, J. J. S., ADHD bij volwassenen. Stand van zaken (2017)
|
Geboortefactoren
|
- Een geboortegewicht van minder dan 1500 gram verhoogt het risico op ADHD met een factor 2 tot 3
- Vroeggeboorte
|
- Biederman 2005Biederman, J, Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder: A Selective Overview (2005)
- American Psychiatric Association. DSM-5 Task Force. 2014American Psychiatric Association. DSM-5 Task Force., Diagnostic and statistical manual of mental disorders: DSM-5, Washington, D.C. (2014)
- Brassett-Harknett & Butler 2007Brassett-Harknett, A, Butler, N, Attention-deficit/hyperactivity disorder: An overview of the etiology and a review of the literature relating to the correlates and lifecourse outcomes for men and women (2007)
- Bhutta et al. 2002Bhutta, AT., Cleves, MA., Casey, PH., Cradock, MM., Anand, K. J. S., Cognitive and Behavioral Outcomes of School-Aged Children Who Were Born Preterm (2002)
- Millichap 2008Millichap, J. G., Etiologic Classification of Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder (2008)
|
Gedrag van moeder tijdens de zwangerschap
|
- Roken
- Alcoholgebruik
- Drugsgebruik
|
- Biederman 2005Biederman, J, Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder: A Selective Overview (2005)
- Brassett-Harknett & Butler 2007Brassett-Harknett, A, Butler, N, Attention-deficit/hyperactivity disorder: An overview of the etiology and a review of the literature relating to the correlates and lifecourse outcomes for men and women (2007)
- Millichap 2008Millichap, J. G., Etiologic Classification of Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder (2008)
- American Psychiatric Association. DSM-5 Task Force. 2014American Psychiatric Association. DSM-5 Task Force., Diagnostic and statistical manual of mental disorders: DSM-5, Washington, D.C. (2014)
- Mill & Petronis 2008Mill, J, Petronis, A, Pre- and peri-natal environmental risks for attention-deficit hyperactivity disorder (ADHD): the potential role of epigenetic processes in mediating susceptibility (2008)
|
Negatieve ervaringen in de jeugd
|
- Veelvoudige plaatsing in pleeggezinnen
|
- McMillen et al. 2005McMillen, CJ., Zima, BT., Scott, LD., Auslander, WF., Munson, MR., Ollie, MT., Spitznagel, EL., Prevalence of Psychiatric Disorders Among Older Youths in the Foster Care System (2005)
- Landsverk et al. 2009Landsverk, J. A., Burns, B. J., Stambaugh, L. F., Reutz, J. A., Psychosocial interventions for children and adolescents in foster care: review of research literature (2009)
- American Psychiatric Association. DSM-5 Task Force. 2014American Psychiatric Association. DSM-5 Task Force., Diagnostic and statistical manual of mental disorders: DSM-5, Washington, D.C. (2014)
|
Mannelijk geslacht
|
- ADHD komt onder kinderen 2 tot 3 keer vaker voor bij jongens dan bij meisjes; onder volwassenen zijn deze verhoudingen meer gelijk
|
- ten Have et al. 2014ten Have, M., de Graaf, R., Dorsselaer, S., Tuithof, M, Prevalence, persistency and consequences of ADHD in the Dutch adult population (2014)
- Landelijke Stuurgroep Multidisciplinaire Richtlijnontwikkeling in de GGZ Landelijke Stuurgroep Multidisciplinaire Richtlijnontwikkeling in de GGZ, Multidisciplinaire richtlijn ADHD: Richtlijn voor de diagnostiek en behandeling van ADHD bij kinderen en jeugdigen ()
|
Meer informatie
ADHD gerelateerd aan verminderde schoolprestaties
Kinderen met ADHD ondervinden vaker problemen op school. Dit leidt tot onderpresteren en in sommige gevallen tot schooluitval. Bij volwassenen uiten deze problemen zich op het werk. Zo hebben volwassenen met ADHD vaker werkproblemen en een lager inkomen.
Tabel: Gevolgen van ADHD voor het functioneren en kwaliteit van leven
Gevolgen |
Toelichting |
Bron |
---|
School |
- 47% van de volwassenen met ADHD gedurende de kindertijd rapporteerde beperkingen op school (onderpresteren)
- Volwassenen met ADHD zijn vaker laag opgeleid
- Grotere kans op schooluitval
|
- Tuithof et al. 2010Tuithof, M, Dorsselaer, S., de Graaf, R., ten Have, M., ADHD, gedragsstoornissen en antisociale persoonlijkheidsstoornis. Vóórkomen en gevolgen in de algemene bevolking: resultaten van NEMESIS-2, Utrecht (2010)
- Landelijke Stuurgroep Multidisciplinaire Richtlijnontwikkeling in de GGZ Landelijke Stuurgroep Multidisciplinaire Richtlijnontwikkeling in de GGZ, Multidisciplinaire richtlijn ADHD: Richtlijn voor de diagnostiek en behandeling van ADHD bij kinderen en jeugdigen ()
- Zorgstandaard GGZ 2019Zorgstandaard GGZ, Zorgstandaard ADHD (2019)
|
Werk |
- Grotere kans op werkproblemen
- Hoger ziekteverzuim
- Grotere kans op arbeidsongeschiktheid
- Lager inkomen
|
- Zorgstandaard GGZ 2019Zorgstandaard GGZ, Zorgstandaard ADHD (2019)
- de Graaf et al. 2008de Graaf, R., Kessler, R. C., Fayyad, J. A., ten Have, M., Alonso, J., Angermeyer, M. C., Borges, G, Demyttenaere, K, Gasquet, I., de Girolamo, G, Haro, J. M., Jin, R., Karam, E. G., Ormel, J., Posada-Villa, J., The prevalence and effects of adult attention-deficit/hyperactivity disorder (ADHD) on the performance of workers: results from the WHO World Mental Health Survey Initiative (2008)
- ten Have et al. 2014ten Have, M., de Graaf, R., Dorsselaer, S., Tuithof, M, Prevalence, persistency and consequences of ADHD in the Dutch adult population (2014)
- Michielsen et al. 2015Michielsen, M, Comijs, HC., Aartsen, MJ., Semeijn, E, Beekman, AT. F., Deeg, DJ. H., Kooij, J. J. S., The relationships between ADHD and social functioning and participation in older adults in a population-based study (2015)
|
Meer informatie
ADHD van invloed op sociaal functioneren
Kinderen met ADHD kunnen beperkingen in het sociaal functioneren ervaren. Ook bij volwassenen kunnen binnen het gezinsleven problemen ontstaan die zich uiten in conflicten, echtscheidingen en partnergeweld. Mensen met ADHD komen vaker in aanraking met justitie dan mensen zonder ADHD.
Tabel: Gevolgen van ADHD in de sociale ontwikkeling
Gevolgen |
Toelichting |
Bron |
---|
Gezin |
Verhoogde kans op:
- Conflicten en relatieproblemen
- Echtscheiding of niet getrouwd zijn
- Emotionele eenzaamheid Emotionele eenzaamheid is als iemand een sterk gemis ervaart van een intieme relatie, een emotioneel hechte band met een partner of vriend(in) (Emotionele eenzaamheid is als iemand een sterk gemis ervaart van een intieme relatie, een emotioneel hechte band met een partner of vriend(in))
- Partnergeweld
- Minder familieleden in het sociale netwerk
|
- Brassett-Harknett & Butler 2007Brassett-Harknett, A, Butler, N, Attention-deficit/hyperactivity disorder: An overview of the etiology and a review of the literature relating to the correlates and lifecourse outcomes for men and women (2007)
- Michielsen et al. 2015Michielsen, M, Comijs, HC., Aartsen, MJ., Semeijn, E, Beekman, AT. F., Deeg, DJ. H., Kooij, J. J. S., The relationships between ADHD and social functioning and participation in older adults in a population-based study (2015)
- Zorgstandaard GGZ 2019Zorgstandaard GGZ, Zorgstandaard ADHD (2019)
|
Criminaliteit |
ADHD wordt geassocieerd met:
- Grotere kans op delinquent gedrag
- Hogere kans op contact met Justitie
- Antisociaal gedrag
- Agressie
|
- Zorgstandaard GGZ 2019Zorgstandaard GGZ, Zorgstandaard ADHD (2019)
- von Polier et al. 2012von Polier, G. G., Vloet, T. D., Herpertz-Dahlmann, B., ADHD and Delinquency – a Developmental Perspective (2012)
- Erskine et al. 2016Erskine, H, Norman, R, Ferrari, A., Chan, GC. K., Copeland, WE., Whiteford, H., Scott, J, Long-Term Outcomes of Attention-Deficit/ Hyperactivity Disorder and Conduct Disorder: A Systematic Review and Meta-Analysis (2016)
|
Meer informatie
ADHD gerelateerd aan lichamelijke en psychische beperkingen
ADHD in de volwassenheid wordt geassocieerd met beperkingen in het lichamelijk en mentaal functioneren. Impulsief gedrag, gerelateerd aan ADHD, hangt samen met een hogere kans op (verkeers-)ongelukken. Dit heeft ook invloed op de gezondheid. Zo wordt ADHD gerelateerd aan een hogere kans op tienerzwangerschappen en seksueel overdraagbare aandoeningen, slaapproblemen, zelfbeschadiging en suïcidepogingen, en problematisch middelengebruik (Zorgstandaard GGZ 2019Zorgstandaard GGZ, Zorgstandaard ADHD (2019)).
Tabel: Gevolgen van ADHD op de gezondheid en welzijn
Gevolgen |
Toelichting |
Bron |
---|
Kwaliteit van leven |
- Negatief zelfbeeld
- Lager mentaal functioneren
- Lager inkomen
|
- ten Have et al. 2014ten Have, M., de Graaf, R., Dorsselaer, S., Tuithof, M, Prevalence, persistency and consequences of ADHD in the Dutch adult population (2014)
- Zorgstandaard GGZ 2019Zorgstandaard GGZ, Zorgstandaard ADHD (2019)
|
Gezondheid |
Grotere kans op:
- Slaapproblemen
- Zelfbeschadiging
- Tienerzwangerschappen
- Suïcidepogingen
- Seksueel overdraagbare aandoeningen
- Problematisch middelengebruik
|
|
(Verkeers)ongevallen |
Grotere kans op:
- Meer verkeersovertredingen (o.a. snelheidsovertredingen)
- Meer verkeersongevallen, en mede hierdoor meer letsel
- Meer ongelukken in het algemeen (onder andere door medicatiegebruik)
|
- Fuermaier et al. 2016Fuermaier, A. B. M., Tucha, L, de Vries, SM., Koerts, J, de Waard, D, Brookhuis, K, Tucha, O, Autorijden met ADHD (2016)
- Vaa 2014Vaa, T, ADHD and relative risk of accidents in road traffic: A meta-analysis (2014);
- Chang et al. 2014Chang, Z, Lichtenstein, P, Onofrio, BM., Ölander, A, Larsson, H, Serious Transport Accidents in Adults With Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder and the Effect of Medication (2014);
- Amiri et al. 2017Amiri, S, Sadeghi-Bazargani, H, Nazari, S, Ranjbar, F, Abdi, S, Attention deficit/hyperactivity disorder and risk of injuries: A systematic review and meta-analysis (2017);
|
Meer informatie
ADHD gaat vaak gepaard met andere stoornissen
Mensen met ADHD hebben regelmatig ook een andere (psychische) stoornis. Zo is depressie een veelvoorkomend probleem en wordt ADHD gerelateerd aan stoornissen in het middelengebruik. Naast psychische problemen hebben mensen met ADHD ook vaker last van lichamelijke aandoeningen zoals obesitas Er is sprake van obesitas of ernstig overgewicht bij een Body Mass Index (BMI) ≥ 30 kg/m2. (Er is sprake van obesitas of ernstig overgewicht bij een Body Mass Index (BMI) ≥ 30 kg/m2.), slaapstoornissen en astma.
Tabel: Comorbiditeit Een combinatie van twee of meer aandoeningen bij één persoon. In tegenstelling tot bij multimorbiditeit is sprake van aandoeningen die zijn gerelateerd aan een hoofdaandoening.
(Een combinatie van twee of meer aandoeningen bij één persoon. In tegenstelling tot bij multimorbiditeit is sprake van aandoeningen die zijn gerelateerd aan een hoofdaandoening.
) bij ADHD
Comorbiditeit |
Toelichting |
Bron |
---|
Psychische stoornissen |
Stemmingsstoornissen:
- Depressie
- Persisterende depressie (dystymie)
- Bipolaire stoornis
Persoonlijkheidstoornissen:
- Antisociale persoonlijkheid stoornis
Angststoornissen:
- Sociale fobie
- Specifieke fobie
- Paniekstoornis
- Gegeneraliseerde angststoornis
- Agorafobie
Stoornissen in het gebruik van middelen:
- Drugs
- Tabak (roken)
- Cannabis
- Alcohol
|
- ten Have et al. 2014ten Have, M., de Graaf, R., Dorsselaer, S., Tuithof, M, Prevalence, persistency and consequences of ADHD in the Dutch adult population (2014)
- Erskine et al. 2016Erskine, H, Norman, R, Ferrari, A., Chan, GC. K., Copeland, WE., Whiteford, H., Scott, J, Long-Term Outcomes of Attention-Deficit/ Hyperactivity Disorder and Conduct Disorder: A Systematic Review and Meta-Analysis (2016)
|
Lichamelijke stoornissen |
- Obesitas
- Astma
- (Chronisch) slaaptekort
|
- Cortese et al. 2016Cortese, S, Moreira-Maia, CR., Fleur, DSt., Morcillo-Peñalver, C, Rohde, LA., Faraone, SV., Association Between ADHD and Obesity: A Systematic Review and Meta-Analysis (2016)
- Kooij 2017Kooij, J. J. S., ADHD bij volwassenen. Stand van zaken (2017)
- Instanes et al. 2016Instanes, J. T., Klungsøyr, K, Halmøy, A, Fasmer, O. B., Haavik, J, Adult ADHD and Comorbid Somatic Disease (2016)
|
Meer informatie