Veelvuldig gebruik van antibiotica kan leiden tot resistentie

Een bacterie kan zich aanpassen als gevolg van antibioticagebruik, waardoor antibioticaresistentie kan ontstaan. Toegenomen gebruik van antibiotica Antibiotica zijn medicijnen die bacteriën doden of remmen in de groei. Er zijn verschillende groepen antibiotica die onderling verschillen in chemische structuur. Daardoor zijn niet alle antibiotica tegen dezelfde bacteriën effectief.  (Antibiotica zijn medicijnen die bacteriën doden of remmen in de groei. Er zijn verschillende groepen antibiotica die onderling verschillen in chemische structuur. Daardoor zijn niet alle antibiotica tegen dezelfde bacteriën effectief.  ), draagt daarmee bij aan het ontstaan van resistentie. In een omgeving waar veel antibiotica worden gebruikt, zoals in zorginstellingen, is sprake van selectiedruk. Dit betekent dat bacteriën die van nature resistent zijn, of resistentiegenen hebben verkregen, zich kunnen vermenigvuldigen terwijl gevoelige bacteriën gedood worden of zich in ieder geval niet meer kunnen vermenigvuldigen. De resistente bacteriën hebben minder concurrentie om bijvoorbeeld voedingsstoffen en kunnen uitgroeien. Overmatig antibioticagebruik kan zo dus leiden tot een toename van resistente bacteriën. Bacteriën kunnen resistentiegenen verkrijgen doordat resistentiegenen overgedragen kunnen worden naar antibioticumgevoelige bacteriën op plaatsen waar gevoelige en resistente bacteriën naast elkaar voorkomen. Zo kunnen resistentiegenen van bacteriën die meestal geen infecties bij mensen veroorzaken, overgedragen worden op bacteriën die wel vaak infecties veroorzaken. 

Ook onzorgvuldig gebruik van antibiotica kan leiden tot resistentie

Niet alleen de hoeveelheid gebruikte antibiotica is van invloed op de resistentieontwikkeling, maar ook de manier waarop antibiotica gebruikt worden. Onzorgvuldig gebruik van antibiotica, zoals een verkeerde indicatie of onjuiste doseringen (zowel te veel als te weinig), maar ook het gebruik van antibiotica die zich op meerdere bacteriën (breedspectrum) richten in een situatie waarin antibiotica op een specifieke bacterie (smalspectrum) voldoende zou zijn, kan leiden tot resistentie. Daarom is het belangrijk om antibiotica zorgvuldig en terughoudend te gebruiken. Dit geldt zowel voor gebruik bij de mens als in de veehouderij omdat in de veehouderij en de humane gezondheidszorg vergelijkbare antibiotica worden gebruikt.

Verspreiding resistentie via veehouderij, voedsel en in de zorg 

Resistente bacteriën kunnen zich op verschillende manieren verspreiden, niet alleen van mens op mens maar ook via landbouwhuisdieren, voedsel en het milieu (bodem, lucht en water). Mensen kunnen een infectie hebben of drager van een bepaalde bacterie zijn. Een infectie wordt vaak opgemerkt vanwege ziekteverschijnselen en daarom behandeld. Bij dragerschap of bij een asymptomatische infectie blijft de bacterie vaak onopgemerkt. De bacterie kan zich dan ongemerkt verspreiden. Hierdoor kunnen niet alleen patiënten, maar ook gezonde personen resistentie verspreiden naar andere ziekenhuizen, steden of landen. Vooral mensen die in buitenlandse ziekenhuizen opgenomen zijn geweest, hebben een verhoogde kans op het dragen van resistente bacteriën. Ook mensen die in de zorg werken, zoals ziekenhuispersoneel, kunnen resistente bacteriën overnemen en verspreiden, bijvoorbeeld via de handen. Het wassen of desinfecteren van de handen tussen patiëntcontacten is daarom zeer belangrijk. Richtlijnen van de werkgroep infectiepreventie (WIP-Richtlijnen) beogen het toepassen van hygiënemaatregelen te bevorderen en daarmee de kans op verspreiding te verkleinen. 

Hieronder gaan we in op de volgende determinanten van antibioticaresistentie bij de mens:

• Antibioticagebruik bij de mens: buiten het ziekenhuis, in ziekenhuizen en in verpleeghuizen 
• Antibioticagebruik in de veehouderij en resistentie bij landbouwhuisdieren

Antibioticagebruik buiten het ziekenhuis daalt

De hoeveelheid door openbare apotheken verstrekte antibiotica Antibiotica zijn medicijnen die bacteriën doden of remmen in de groei. Er zijn verschillende groepen antibiotica die onderling verschillen in chemische structuur. Daardoor zijn niet alle antibiotica tegen dezelfde bacteriën effectief.  (Antibiotica zijn medicijnen die bacteriën doden of remmen in de groei. Er zijn verschillende groepen antibiotica die onderling verschillen in chemische structuur. Daardoor zijn niet alle antibiotica tegen dezelfde bacteriën effectief.  ) is sinds 2011 afgenomen. Alleen in 2015 was er sprake van een stijging. De hoeveelheid verstrekte antibiotica daalde van 11,37 standaard dagdoseringen (DDD Defined Daily Dose. Standaard dag dosering. (Defined Daily Dose. Standaard dag dosering.)) per 1000 inwoners  in 2011 naar 10,06 DDD/1000/dag in 2018 (SFK; NethMap 2021NethMap, NethMap 2021. Consumption of antimicrobial agents and antimicrobial resistance among medically important bacteria in the Netherlands in 2020, Bilthoven (2021)). Vanaf 2019 heeft de WHO veranderingen aangebracht aan het ATC/DDD Anatomische Therapeutische Chemische classificatie met gedefinieerde dagdoses (Anatomische Therapeutische Chemische classificatie met gedefinieerde dagdoses) systeem. Daarom zijn de cijfers vanaf 2019 niet meer goed te vergelijken met voorgaande jaren. Voor het jaar 2018 is de DDD herberekend, zo was er alsnog een lichte daling in het verstrekken van antibiotica te zien tussen 2018 en 2019 (van 8,90 naar 8,68 DDD/1000/dag). Tussen 2019 en 2020 daalde de verstrekte hoeveelheid echter met 10,5% van 8,68 naar 7,77 DDD/1000/dag waarna het gebruik in 2021 stabiel bleef op 7,61 DDD/1000/dag (NethMap 2022NethMap, NethMap 2022. Consumption of antimicrobial agents and antimicrobial resistance among medically important bacteria in the Netherlands in 2021, Bilthoven (2022)). Door de maatregelen tegen het coronavirus (zoals afstand houden en thuis werken) kwamen veel infectieziekten die van mens op mens overdraagbaar zijn en waarvoor antibiotica voorgeschreven kunnen worden in 2020 minder vaak voor. Ook gingen er minder mensen naar een huisarts. Ook in 2021 had de COVID-19-pandemie nog invloed op het antibioticumgebruik (NethMap 2022NethMap, NethMap 2022. Consumption of antimicrobial agents and antimicrobial resistance among medically important bacteria in the Netherlands in 2021, Bilthoven (2022)). 

Cijfers zijn afkomstig van openbare apotheken

De cijfers zijn afkomstig van 90% van de openbare apotheken en ze zijn opgehoogd om een schatting voor 100% te krijgen. De cijfers zijn exclusief antibiotica verstrekt door ziekenhuisapotheken aan patiënten die niet zijn opgenomen. Het is onbekend welk aandeel van de door apotheken verstrekte hoeveelheid daadwerkelijk door mensen wordt gebruikt.

Antibioticagebruik in ziekenhuizen tussen 2004 en 2018 gestegen

Over de periode 2004-2018 is het antibioticagebruik in Nederlandse ziekenhuizen gestegen van 53,7 naar 90,7 standaard dagdoseringen (DDD Defined Daily Dose. Standaard dag dosering. (Defined Daily Dose. Standaard dag dosering.)) per 100 patiëntdagen. Vanaf 2019 heeft de WHO veranderingen aangebracht aan het ATC/DDD Anatomische Therapeutische Chemische classificatie met gedefinieerde dagdoses (Anatomische Therapeutische Chemische classificatie met gedefinieerde dagdoses) systeem. Daarom zijn de cijfers vanaf 2019 niet meer goed te vergelijken met voorgaande jaren. Voor het jaar 2018 is de DDD herberekend om de cijfers voor de jaren 2018 en 2019 te kunnen vergelijken. Hieruit blijkt dat het gebruik van antibiotica Antibiotica zijn medicijnen die bacteriën doden of remmen in de groei. Er zijn verschillende groepen antibiotica die onderling verschillen in chemische structuur. Daardoor zijn niet alle antibiotica tegen dezelfde bacteriën effectief.  (Antibiotica zijn medicijnen die bacteriën doden of remmen in de groei. Er zijn verschillende groepen antibiotica die onderling verschillen in chemische structuur. Daardoor zijn niet alle antibiotica tegen dezelfde bacteriën effectief.  ) in ziekenhuizen licht daalde van 81,0 in 2018 tot 79,3 DDD per 100 patiëntdagen in 2019 (NethMap 2021NethMap, NethMap 2021. Consumption of antimicrobial agents and antimicrobial resistance among medically important bacteria in the Netherlands in 2020, Bilthoven (2021)). Daarna steeg het gebruik naar 85,8 DDD per 100 patiëntdagen in 2020, terwijl het totale gebruik (uitgedrukt in DDD/1,000 inwonerdagen) in 2020 daalde (NethMap 2022NethMap, NethMap 2022. Consumption of antimicrobial agents and antimicrobial resistance among medically important bacteria in the Netherlands in 2021, Bilthoven (2022)).  De COVID-19-pandemie had grote invloed op de de ziekenhuiszorg  in 2020. Het toegenomen gebruik per patient in 2020, terwijl tegelijkertijd het totale gebruik daalde, wijst er op dat veel patiënten tijdens de coronapandemie langer en intensiever moesten worden behandeld (NethMap 2022NethMap, NethMap 2022. Consumption of antimicrobial agents and antimicrobial resistance among medically important bacteria in the Netherlands in 2021, Bilthoven (2022)). De cijfers zijn afkomstig van ziekenhuisapotheken en zijn verkregen via enquêtering van de apotheken. Niet alle apotheken vulden de enquête in (62 ziekenhuislocaties in 2020), zodat de cijfers zijn opgehoogd om een schatting voor alle ziekenhuizen te verkrijgen. Het gaat hier om antibioticagebruik van klinisch opgenomen patiënten.

Grote variatie in antibioticagebruik in verpleeghuizen

In 2020 bedroeg het gemiddeld antibioticagebruik in verpleeghuizen 50,4 standaard dagdoseringen (DDD) per 1000 bewoners per dag en bleef daarmee stabiel vergeleken met 2019. Ook bleef het binnen de range van de afgelopen jaren. Gegevens over het antibioticagebruik in verpleeghuizen zijn beschikbaar voor de periode 2011-2020. Er is grote variatie in gebruik tussen verpleeghuizen, van 2,1  tot 288,7 DDD per 1000 bewoners per dag in 2020 (SWAB; NethMap 2022NethMap, NethMap 2022. Consumption of antimicrobial agents and antimicrobial resistance among medically important bacteria in the Netherlands in 2021, Bilthoven (2022)). De SWAB-gegevens over het gebruik van antibiotica in verpleeghuizen zijn afkomstig van ziekenhuisapotheken die ook geneesmiddelen afleveren aan verpleeghuisbewoners. De gegevens zijn verkregen via enquêtering.

Antibioticagebruik dieren sinds 2007 sterk gedaald

De verkoop van antibiotica Antibiotica zijn medicijnen die bacteriën doden of remmen in de groei. Er zijn verschillende groepen antibiotica die onderling verschillen in chemische structuur. Daardoor zijn niet alle antibiotica tegen dezelfde bacteriën effectief.  (Antibiotica zijn medicijnen die bacteriën doden of remmen in de groei. Er zijn verschillende groepen antibiotica die onderling verschillen in chemische structuur. Daardoor zijn niet alle antibiotica tegen dezelfde bacteriën effectief.  ) in de veehouderij is sinds 2007 sterk gedaald, maar neemt de laatste jaren minder snel af dan daarvoor. Het Ministerie van Economische zaken heeft als doel gesteld dat tussen 2009 en 2015 de antibioticaverkoop in de veehouderij met 70% daalt. Uit de cijfers blijkt dat tussen 2009 en 2015 de verkoop met 58% is gedaald en tussen 2009 en 2021 met 71%. Het gebruik van voor de mens belangrijke 3^e en 4^e generatie cefalosporines en fluorchinolonen is in de veehouderij tot een minimum beperkt (MARAN 2022MARAN, MARAN 2022. Monitoring of Antimicrobial Resistance and Antibiotic Usage in Animals in the Netherlands in 2021, Bilthoven (2022)). De daling in antibioticagebruik bij dieren in de afgelopen 10 jaar gaat gepaard met een afname van resistentie bij darmbacteriën in varkens, koeien en kippen die voor de voedselproductie worden gehouden  (MARAN 2022MARAN, MARAN 2022. Monitoring of Antimicrobial Resistance and Antibiotic Usage in Animals in the Netherlands in 2021, Bilthoven (2022)).