Risicofactoren van eenzaamheid

Eenzaamheid ontstaat vaak door combinatie van risicofactoren

Veel verschillende factoren kunnen leiden tot eenzaamheid. Enerzijds kunnen genetische factoren meespelen. Anderzijds speelt een verandering in of het verlies van sociale contacten, activiteiten of werk vaak een rol. Ook gezondheidsproblemen, persoonlijkheidskenmerken en verwachtingen over sociale contacten kunnen bijdragen aan een ervaring van eenzaamheid. In veel gevallen wordt eenzaamheid veroorzaakt door een opeenstapeling van meerdere factoren. Het goede nieuws is wel dat veel meeste mensen niet eenzaam blijven. Eenzaamheid zet namelijk aan tot het maken van nieuwe sociale contacten, waardoor eenzaamheid voor de meeste mensen uiteindelijk afneemt (Nikitin & Freund 2019Nikitin, Freund, Social Motives Predict Loneliness During a Developmental Transition. (2019)). Een ander deel komt juist in een negatieve spiraal van onder andere  passiviteit, teleurstellingen en afnemende verwachtingen terecht (Cacioppo & Cacioppo 2018Cacioppo, J., Cacioppo, S., Loneliness in the Modern Age: An Evolutionary Theory of Loneliness (ETL). (2018)).

Eenzaamheid wordt beïnvloed door genen

De erfelijkheid van eenzaamheid wordt tussen de 37% en 55% geschat. Dit betekent dat een deel van de verschillen tussen mensen in eenzaamheidsgevoelens wordt bepaald door genetische factoren. De genetische invloed lijkt een grotere rol te spelen bij jongeren dan bij ouderen. Onderzoek wijst erop dat er meerdere genen zijn die allemaal een kleine bijdrage leveren aan eenzaamheid, in plaats van één specifiek gen (Spithoven et al. 2019Spithoven, Cacioppo, S., Goossens, Cacioppo, JT., Genetic Contributions to Loneliness and Their Relevance to the Evolutionary Theory of Loneliness. (2019)).

Sociale eenzaamheid vooral door beperkt sociaal netwerk

Eenzaamheid komt vaak voor; bijna de helft van de Nederlanders voelt zich wel eens eenzaam (zie: cijfers over eenzaamheid). Sociale eenzaamheid Van sociale eenzaamheid is sprake als iemand betekenisvolle relaties met een bredere groep mensen zoals kennissen, collega’s, buurtgenoten of mensen met dezelfde belangstelling mist; een intieme partnerrelatie kan sociale eenzaamheid niet opheffen. (Van sociale eenzaamheid is sprake als iemand betekenisvolle relaties met een bredere groep mensen zoals kennissen, collega’s, buurtgenoten of mensen met dezelfde belangstelling mist; een intieme partnerrelatie kan sociale eenzaamheid niet opheffen.) is vooral toe te schrijven aan een te beperkt sociaal netwerk. Emotionele eenzaamheid Emotionele eenzaamheid is als iemand een sterk gemis ervaart van een intieme relatie, een emotioneel hechte band met een partner of vriend(in) (Emotionele eenzaamheid is als iemand een sterk gemis ervaart van een intieme relatie, een emotioneel hechte band met een partner of vriend(in)) hangt juist meer samen met de afwezigheid van een partner (Fardghassemi & Joffe 2022Fardghassemi, Joffe, The causes of loneliness: The perspective of young adults in London's most deprived areas. (2022); van Tilburg & Klok 2018van Tilburg, T. G., Klok, Factoren van eenzaamheid: Een literatuuroverzicht, Den Haag (2018)). Het soort relatie dat iemand mist, bepaalt dus in hoge mate welke soort eenzaamheid iemand ervaart.

Kwaliteit van contacten bepalend voor eenzaamheid

Mensen met een partner zijn over het algemeen minder eenzaam dan mensen zonder partner (Dahlberg et al. 2022Dahlberg, McKee, Frank, Naseer, A systematic review of longitudinal risk factors for loneliness in older adults (2022); van Tilburg & Klok 2018van Tilburg, T. G., Klok, Factoren van eenzaamheid: Een literatuuroverzicht, Den Haag (2018); zie: Eenzaamheid naar burgerlijke staat). De kwaliteit van relaties is belangrijker dan de grootte van het sociale netwerk (Hyland et al. 2019Hyland, Shevlin , Cloitre , Karatzias , Vallières , McGinty , Quality not quantity: loneliness subtypes, psychological trauma, and mental health in the US adult population. (2019)). Het hebben van vier belangrijke relaties beschermt over het algemeen voldoende tegen eenzaamheid. De toegevoegde waarde van extra sociale relaties neemt af naarmate het aantal relaties stijgt (van Tilburg & Klok 2018van Tilburg, T. G., Klok, Factoren van eenzaamheid: Een literatuuroverzicht, Den Haag (2018)). Ook het hebben van een divers netwerk beschermt tegen eenzaamheid. Een divers netwerk betekent dat er variatie is in de sociale rollen en typen relaties in het netwerk, zoals familie, vrienden, buren en collega’s. De uitwisseling van steun is tevens belangrijk binnen relaties. Enerzijds vermindert het ontvangen van emotionele of instrumentele steun de eenzaamheid (van Tilburg & Klok 2018van Tilburg, T. G., Klok, Factoren van eenzaamheid: Een literatuuroverzicht, Den Haag (2018)). Anderzijds is het belangrijk dat de hoeveelheid steun die gegeven en ontvangen wordt in balans is; een ongelijke verdeling verslechtert de relatie waardoor het risico op eenzaamheid toeneemt. Deze relaties zijn gebaseerd op cross-sectioneel onderzoek, waardoor de causaliteit niet bewezen is.
 

Kwaliteit relaties bepalend voor invloed van sociale media op eenzaamheid

De relatie tussen een ervaring van eenzaamheid en het gebruik van sociale media is niet eenduidig. Het effect van sociale media op eenzaamheid lijkt grotendeels af te hangen van de kwaliteit van de relaties op sociale media. Relaties die hoog van kwaliteit zijn, voorzien ons van onze sociale behoeftes en beschermen tegen emotionele eenzaamheid (Fardghassemi & Joffe 2022Fardghassemi, Joffe, The causes of loneliness: The perspective of young adults in London's most deprived areas. (2022)). Relaties van goede kwaliteit worden gekenmerkt door genegenheid, intimiteit, begrip, zorgzaamheid en vergevingsgezindheid (Farooqi 2014Farooqi, The Construct of Relationship Quality. (2014)).

Bepaalde persoonlijke eigenschappen kunnen bijdragen aan eenzaamheid

Persoonlijke eigenschappen die iemand gevoelig kunnen maken voor eenzaamheid zijn gevoelens van sociale angst en neuroticisme Kenmerkt zich door irreële gedachten, het ervaren van negatieve emoties (negatieve affectiviteit) en gevoelens die wijzen op een onvermogen tot aanpassing en aanwezigheid van psychologische stress. (Kenmerkt zich door irreële gedachten, het ervaren van negatieve emoties (negatieve affectiviteit) en gevoelens die wijzen op een onvermogen tot aanpassing en aanwezigheid van psychologische stress.). Extraversie Een persoonlijkheidskenmerk dat zich kenmerkt door gerichtheid op de omgeving. De extraverte persoon houdt zijn zintuigen gespitst om zoveel mogelijk input uit zijn omgeving te verzamelen om denkbeelden te vormen. (Een persoonlijkheidskenmerk dat zich kenmerkt door gerichtheid op de omgeving. De extraverte persoon houdt zijn zintuigen gespitst om zoveel mogelijk input uit zijn omgeving te verzamelen om denkbeelden te vormen.) kan juist beschermen tegen eenzaamheid (Buecker et al. 2020Buecker, S., Maes, M., Denissen, J.J.A., Luhmann, M, Loneliness and the Big Five personality traits: A meta–analysis (2020); Lim et al. 2016Lim, Rodebaugh, Zyphur, Gleeson, Loneliness over time: The crucial role of social anxiety. (2016); Spithoven et al. 2019Spithoven, Cacioppo, S., Goossens, Cacioppo, JT., Genetic Contributions to Loneliness and Their Relevance to the Evolutionary Theory of Loneliness. (2019)). Hierbij speelt mee dat extraverte mensen meer sociale interacties opzoeken en daardoor vaak grotere sociale netwerken hebben. Daarnaast kan een hoge mate van ervaren regie over het eigen leven en de omgeving (‘mastery’) helpen om eenzaamheid tegen te gaan (Suanet & van Tilburg 2019Suanet, B.A., van Tilburg, T., Loneliness declines across birth cohorts: The impact of mastery and self-efficacy. (2019); van Tilburg & Klok 2018van Tilburg, T. G., Klok, Factoren van eenzaamheid: Een literatuuroverzicht, Den Haag (2018)).

Gevolgen van eenzaamheid

Stress onderliggend aan veel negatieve gezondheidsgevolgen

Mensen zijn sociale wezens. Wanneer er een gebrek aan sociaal contact is, veroorzaakt dit een stressreactie. Die stressreactie stimuleert om contact te zoeken met anderen, maar zorgt er ook voor dat mensen zich meer gaan focussen op mogelijke bedreigingen uit de (sociale) omgeving. Dit leidt tot angstige, vijandige en depressieve gevoelens. Als deze stress chronisch is, kan dit leiden tot een verhoogd risico op hartziekten en een verzwakt immuunsysteem (Paul et al. 2021Paul, E., Bu, F., Fancourt, Loneliness and Risk for Cardiovascular Disease: Mechanisms and Future Directions. (2021)).

Eenzaamheid kan de perceptie van mensen veranderen

Eenzaamheid kan de perceptie van mensen in sociale interacties op een negatieve manier veranderen. Uit onderzoek blijkt dat eenzame individuen gevoeliger zijn voor negatieve gezichtsuitdrukkingen en indicaties van afwijzing (Cheeta et al. 2021Cheeta, Beevers, Chambers, SK., Szameitat, Chandler, Seeing sadness: Comorbid effects of loneliness and depression on emotional face processing (2021); Qualter et al. 2015Qualter, P., Vanhalst, J., Harris, van Roekel, EH., Lodder, Bangee, Maes, M., Verhagen, Loneliness Across the Life Span. (2015); Cacioppo & Cacioppo 2018Cacioppo, J., Cacioppo, S., Loneliness in the Modern Age: An Evolutionary Theory of Loneliness (ETL). (2018)). Er ontstaat dan een paradox, waarbij iemand sterk verlangt naar het vormen van sociale contacten maar door eenzaamheid tegelijkertijd minder goed in staat is om positieve interacties te hebben met anderen.

Verhoogde kans op coronaire hartziekten en beroerte door eenzaamheid

Er zijn aanwijzingen dat eenzaamheid de kans op het krijgen van coronaire hartziekten vergroot, ook na correctie voor andere risicofactoren van coronaire hartziekten (Paul et al. 2021Paul, E., Bu, F., Fancourt, Loneliness and Risk for Cardiovascular Disease: Mechanisms and Future Directions. (2021); Valtorta et al. 2016Valtorta, NK., Kanaan, M, Gilbody, S, Ronzi, S, Hanratty, B, Loneliness and social isolation as risk factors for coronary heart disease and stroke: systematic review and meta-analysis of longitudinal observational studies (2016)). Eenzaamheid verhoogt het risico  op coronaire hartziekten met 20% (Christiansen et al. 2021Christiansen, Lund, Qualter, P., Andersen, Pedersen, Lasgaard, Loneliness, Social Isolation, and Chronic Disease Outcomes (2021); Hodgson et al. 2020Hodgson , Watts , Fraser , Roderick , Dambha-Miller , Loneliness, social isolation, cardiovascular disease and mortality: a synthesis of the literature and conceptual framework. (2020)) en risico op beroertes met 32% (Valtorta et al. 2016Valtorta, NK., Kanaan, M, Gilbody, S, Ronzi, S, Hanratty, B, Loneliness and social isolation as risk factors for coronary heart disease and stroke: systematic review and meta-analysis of longitudinal observational studies (2016)). Eenzaamheid verhoogt ook het risico op andere gezondheidsproblemen zoals diabetes type 2 (Brinkhues et al. 2017Brinkhues, Dukers-Muijrers, Hoebe, C.J.P.A., Kallen, Dagnelie, Koster, Henry, R. M. A., Sep, Schaper, Stehouwer, C. D. A., Bosma, H., Savelkoul, P. H. M., Schram, MT., Socially isolated individuals are more prone to have newly diagnosed and prevalent type 2 diabetes mellitus - the Maastricht study (2017)). Hierbij speelt een gebrek aan praktische en emotionele steun een rol.

Eenzaamheid kan leiden tot depressie en suïcide

Eenzaamheid kan tot een depressie leiden. Dit blijkt uit verschillende onderzoeken bij zowel tieners als volwassenen van middelbare leeftijd en ouderen (Dahlberg et al. 2022Dahlberg, McKee, Frank, Naseer, A systematic review of longitudinal risk factors for loneliness in older adults (2022); Erzen & Çikrikci 2018Erzen, Çikrikci, The effect of loneliness on depression: A meta-analysis. (2018)). Het effect van eenzaamheid op het ontstaan van een depressie is onafhankelijk van de invloed van andere risicofactoren zoals leeftijd, geslacht, etniciteit, opleiding, inkomen, burgerlijke staat, sociale steun en ervaren stress (Dahlberg et al. 2022Dahlberg, McKee, Frank, Naseer, A systematic review of longitudinal risk factors for loneliness in older adults (2022)). Daarnaast zijn er in diverse onderzoeken verbanden gevonden tussen eenzaamheid en (poging tot) suïcide (Beutel et al. 2017Beutel, Klein, E.M., Brähler, E., Reiner, I., Jünger, C., Michal, M., Wiltink, J., Wild, Münzel, Lackner, Tibubos, Loneliness in the general population: prevalence, determinants and relations to mental health (2017)). Dit wordt mogelijk verklaard door het verband tussen eenzaamheid en depressie. 

Hogere kans op overlijden door eenzaamheid

Eenzaamheid verhoogt de kans op overlijden (Rico-Uribe et al. 2018Rico-Uribe, Caballero, Martín-María , Cabello, Ayuso-Mateos, J. L., Miret, Association of loneliness with all-cause mortality: A meta-analysis. (2018)). Uit een integratie van 70 internationale studies waarbij mensen over langere tijd zijn gevolgd, bleek eenzaamheid de kans op overlijden met 26% te vergroten (Holt-Lunstad et al. 2015Holt-Lunstad, J, Smith, TB., Baker, M, Harris, T., Stephenson, D, Loneliness and Social Isolation as Risk Factors for Mortality (2015)). Daarnaast hangt eenzaamheid samen met ongezond gedrag zoals minder bewegen, roken, drinken, slechte eetgewoontes en slecht slapen (Malcolm et al. 2019Malcolm , Frost , Cowie , Loneliness and social isolation causal association with health-related lifestyle risk in older adults: a systematic review and meta-analysis protocol. (2019); Xia & Li 2018Xia, Li, Loneliness, Social Isolation, and Cardiovascular Health. (2018)).

Factoren die samenhangen met eenzaamheid

Lichamelijke en verstandelijke beperkingen en eenzaamheid gaan vaak samen 

Mensen met een lichamelijke of verstandelijke beperking hebben vaker last van eenzaamheid. Ze hebben vaak minder vrienden en ervaren minder sociale steun. Vooral mensen met een verstandelijke beperking hebben vaker last van eenzaamheid (Emerson et al. 2021Emerson, E, Fortune, Llewellyn, Stancliffe, Loneliness, social support, social isolation and wellbeing among working age adults with and without disability: Cross-sectional study (2021)). Mensen die fysieke beperkingen ervaren en door gezondheidsproblemen of ouderdom beperkt zijn in activiteiten die mensen gewoonlijk doen, zijn ook vaker eenzaam (van Beuningen & Witt 2016van Beuningen, J., Witt, Eenzaamheid in Nederland (2016)). Dit hangt samen met het ervaren van minder regie over het eigen leven, wat de eenzaamheid versterkt (van Tilburg & Klok 2018van Tilburg, T. G., Klok, Factoren van eenzaamheid: Een literatuuroverzicht, Den Haag (2018)). 

Mensen met een lagere sociaaleconomische status zijn vaker eenzaam

Een lagere sociaaleconomische status hangt samen met een grotere kans op eenzaamheid (Beutel et al. 2017Beutel, Klein, E.M., Brähler, E., Reiner, I., Jünger, C., Michal, M., Wiltink, J., Wild, Münzel, Lackner, Tibubos, Loneliness in the general population: prevalence, determinants and relations to mental health (2017); zie ook: Eenzaamheid naar opleiding en inkomen). Ook zijn er verschillen tussen mannen en vrouwen en leeftijdsgroepen, zie Eenzaamheid naar leeftijd en geslacht. Eenzaamheid komt iets vaker voor bij vrouwen dan bij mannen. Eenzaamheid komt in alle leeftijdsgroepen voor, maar vanaf 75 jaar is het percentage eenzamen hoger. Verder komt eenzaamheid vaker voor onder migranten van wie het herkomstland buiten Europa ligt. Vooral migranten met een Turkse herkomst zijn vaak eenzaam (Conkova & Lindenberg 2018Conkova, Lindenberg, Gezondheid en welbevinden van oudere migranten in Nederland: Een narratieve literatuurstudie (2018); Fokkema et al. 2016Fokkema, Welschen, van Tilburg, T. G., Thomése, Eenzaamheid onder oudere migranten: Literatuuronderzoek en interviews., Amssterdam (2016)).