Wijzigingsdatum 31-08-2023

Pneumokok is normale bewoner van bovenste luchtwegen

Streptococcus pneumoniae ofwel de pneumokok is een bacterie die vaak voorkomt in de bovenste luchtwegen van de mens zonder ziekte te veroorzaken. Zo'n infectie zonder ziekte wordt dragerschap genoemd. Vrijwel iedereen is gedurende enige tijd wel drager van een pneumokok. Ziekte ontstaat slechts bij een klein deel van de mensen die met de bacterie geïnfecteerd raken. De bacterie kan dan vanuit de bovenste luchtwegen doordringen in de bijholten of in het middenoor. Een bijholteontsteking of een middenoorontsteking kan het gevolg zijn. In sommige gevallen kan de bacterie afdalen in de diepere luchtwegen en een longontsteking (pneumonie) veroorzaken. Aan deze aandoening ontleent de bacterie ook zijn naam. Ook kan de bacterie doordringen in de bloedbaan of het zenuwstelsel. Dit noemen we invasieve pneumokokkenziekte. Invasieve pneumokokkenziekte kan zich manifesteren als een ernstige longontsteking, bloedvergiftiging of hersenvliesontsteking. Bloedvergiftiging of hersenvliesontsteking als gevolg van een pneumokokkeninfectie treedt vooral op bij kinderen <5 jaar. Een (ernstige) longontsteking als gevolg van een pneumokokkeninfectie treedt vooral op bij mensen van 65 jaar en ouder. Verder komt invasieve pneumokokkenziekte ook relatief veel voor bij mensen met onderliggend lijden.

Sinds 2006 worden kinderen via het Rijksvaccinatieprogramma gevaccineerd tegen pneumokokkenziekte, eerst met PCV7 en sinds 2011 met PCV10. Vanaf het najaar van 2020 is het Nationaal Programma Pneumokokkenvaccinatie Volwassenen van start gegaan. Het programma wordt in fasen uitgerold; er is gestart met ouderen van 73 tot en met 79 jaar. In het najaar van 2021 en 2022 werden respectievelijk personen van 69-73 en 66-69 jaar oud uitgenodigd.

Meer informatie

Aantal patiënten (< 5 jaar) met invasieve pneumokokkenziekte

Sla de grafiek Aantal ziektegevallen van invasieve pneumokokkenziekte bij kinderen < 5 jaar 2004-2021 over en ga naar de datatabel
  • Van 2004 tot en met 2007 gaat het om geëxtrapoleerde aantallen.
  • De serotypen in het 7-valente vaccin zijn ook opgenomen in het 10-valente vaccin. Kinderen die in deze figuur vallen onder het 10-valente vaccin, zijn ziek geworden van één van de drie extra serotypen in het 10-valente vaccin ten opzichte van het 7-valente vaccin.
  • De aantallen voor invasieve pneumokokkenziekten wijken af van de aantallen bij het onderwerp  Infectieziekten, zie verantwoording voor meer informatie.

Aantal kinderen (< 5 jaar) met invasieve pneumokokkenziekte stijgt weer

Sinds de introductie van pneumokokkenvaccinatie bij kinderen in 2006 is het aantal kinderen <5 jaar met invasieve pneumokokkenziekte sterk afgenomen van ongeveer 200 kinderen per jaar naar ongeveer 55 per jaar. Er worden bijna geen kinderen meer ziek door één van de serotypen waartegen het vaccin beschermt; het vaccin dat in 2006 ingevoerd is, beschermt tegen 7 typen en in 2011 is dit vaccin vervangen door een vaccin dat beschermt tegen met 10 serotypen. Pneumokokken typen die niet in het vaccin zijn opgenomen veroorzaken nog wel steeds ziekte. In 2020 werden minder ziektegevallen waargenomen dan andere jaren, zeer waarschijnlijk door introductie van de maatregelen om verspreiding van het coronavirus te beperken (Pluijmaekers & de Melker 2022Pluijmaekers, A.J.M., de Melker, H.E., The National Immunisation Programme in the Netherlands. Surveillance and developments in 2021-2022, Bilthoven (2022)). Alhoewel voor ouderen de het aantal ziektegevallen ook in 2021 nog laag was, was voor kinderen het aantal ziektegevallen het hoogste sinds de invoering van PCV10. De Gezondheidsraad zal de pneumokokkenvaccinatie voor kinderen opnieuw beoordelen (Gezondheidsraad, 2023).

Aantal patiënten (5 jaar en ouder) met invasieve pneumokokkenziekte

Sla de grafiek Aantal ziektegevallen van invasieve pneumokokkenziekte bij mensen van 5 jaar en ouder 2004-2021 over en ga naar de datatabel
  • Het gaat om geëxtrapoleerde aantallen.
  • De serotypen in het 7-valente vaccin zijn ook opgenomen in het 10-valente vaccin. Personen die in deze figuur vallen onder het 10-valente vaccin, zijn ziek geworden van één van de drie extra serotypen in het 10-valente vaccin ten opzichte van het 7-valente vaccin.
  • De aantallen voor invasieve pneumokokkenziekten wijken af van de aantallen bij het onderwerp Infectieziekten, zie verantwoording voor meer informatie.

Aantal volwassenen met invasieve  pneumokokkenziekte wat afgenomen

Sinds de introductie van pneumokokkenvaccinatie bij kinderen in 2006 is ook bij andere (niet-gevaccineerde) leeftijdsgroepen het aantal ziektegevallen door de 10 typen die in het vaccin zitten afgenomen, door groepsbescherming. Het aantal ziektegevallen door typen die niet in het vaccin zitten is bij deze leeftijdsgroepen echter gestegen. Door toename van ziekte door niet-vaccin typen en door de toenemende vergrijzing is het totaal aantal ziektegevallen nagenoeg gelijk gebleven. In 2020 en 2021 werden minder ziektegevallen waargenomen dan andere jaren, waarschijnlijk door introductie van de maatregelen om verspreiding van het coronavirus te beperken (Pluijmaekers & de Melker 2022Pluijmaekers, A.J.M., de Melker, H.E., The National Immunisation Programme in the Netherlands. Surveillance and developments in 2021-2022, Bilthoven (2022)). Sinds de pneumokokkenvaccinatie aan 70-79 jarigen aangeboden wordt, is invasieve pneumokokkenziekte veroorzaakt door serotypes waar het PPV23 vaccin tegen beschermt afgenomen in deze leeftijdscategorie. De Gezondheidsraad zal in het tweede kwartaal van 2023 een nieuw advies geven over het te gebruiken vaccin in het Nationaal Programma Pneumokokkenvaccinatie Volwassenen (Gezondheidsraad, 2023).

Aantal sterfgevallen door invasieve pneumokokkeninfecties

Sla de grafiek Aantal sterfgevallen door invasieve pneumokokkenziekte 2004-2015 over en ga naar de datatabel

Bron:  Vestjens et al. 2019Vestjens, SM. T., Sanders, EA. M., Vlaminckx, BJ., de Melker, H.E., van der Ende, A, Knol, M.J., Twelve years of pneumococcal conjugate vaccination in the Netherlands: Impact on incidence and clinical outcomes of invasive pneumococcal disease (2019); NRLBM

  • De aantallen zijn per epidemiologisch jaar (juni tot en met mei). 
  • Het gaat hier om geëxtrapoleerde aantallen.
  • Ongeveer 85% van de sterfgevallen betreft patiënten van 60 jaar of ouder, 13% van 19-59 jaar en 2% betreft kinderen (0-18 jaar)

Afname in sterfte door invasieve  pneumokokkenziekte

Voor invoering van vaccinatie in 2006 stierven er jaarlijks bijna 400 personen aan invasieve pneumokokkenziekte (Vestjens et al. 2019Vestjens, SM. T., Sanders, EA. M., Vlaminckx, BJ., de Melker, H.E., van der Ende, A, Knol, M.J., Twelve years of pneumococcal conjugate vaccination in the Netherlands: Impact on incidence and clinical outcomes of invasive pneumococcal disease (2019)). Na invoering van pneumokokkenvaccinatie bij kinderen in 2006 is het aantal sterfgevallen door één van de serotypen in het vaccin sterk gedaald, maar het aantal door niet-vaccin typen gestegen. Door de verschuiving in serotypen was tot en met 2005 het totaal aantal sterfgevallen door invasieve pneumokokkenziekte afgenomen, ondanks de toenemende vergrijzing. Er is geen meer recente landelijke data over (vaccin-type specifieke) sterfte door invasieve pneumokokken ziekte.

  • A. Steens (RIVM Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu))
  • H. Giesbers, red. (RIVM)