Wijzigingsdatum 12-03-2025

Pneumokok is normale bewoner van bovenste luchtwegen

Streptococcus pneumoniae ofwel de pneumokok is een bacterie die vaak voorkomt in de bovenste luchtwegen van de mens zonder ziekte te veroorzaken. Zo'n infectie zonder ziekte wordt dragerschap genoemd. Vrijwel iedereen is gedurende enige tijd wel drager van een pneumokok. Ziekte ontstaat slechts bij een klein deel van de mensen die met de bacterie geïnfecteerd raken. De bacterie kan dan vanuit de bovenste luchtwegen doordringen in de bijholten of in het middenoor. Een bijholteontsteking of een middenoorontsteking kan het gevolg zijn. In sommige gevallen kan de bacterie afdalen in de diepere luchtwegen en een longontsteking (pneumonie) veroorzaken. Aan deze aandoening ontleent de bacterie ook zijn naam. Ook kan de bacterie doordringen in de bloedbaan of het zenuwstelsel. Dit noemen we invasieve pneumokokkenziekte. Invasieve pneumokokkenziekte kan zich manifesteren als een ernstige longontsteking, bloedvergiftiging of hersenvliesontsteking. Bloedvergiftiging of hersenvliesontsteking als gevolg van een pneumokokkeninfectie treedt vooral op bij kinderen <5 jaar. Een (ernstige) longontsteking als gevolg van een pneumokokkeninfectie treedt vooral op bij mensen van 65 jaar en ouder. Verder komt invasieve pneumokokkenziekte ook relatief veel voor bij mensen met onderliggend lijden.Sinds 2006 worden kinderen via het Rijksvaccinatieprogramma gevaccineerd tegen pneumokokkenziekte, eerst met PCV7 daarna met PCV10 in 2011 en sinds september 2024 wordt PCV15gebruikt. Vanaf het najaar van 2020 is het Nationaal Programma Pneumokokkenvaccinatie Volwassenen van start gegaan. Het programma is in fasen uitgerold; er is gestart met ouderen van 73 tot en met 79 jaar. In het najaar van 2021, 2022 en 2023 werden respectievelijk personen van 69-73, 66-69 en 63-66 jaar oud uitgenodigd.

Aantal patiënten (< 5 jaar) met invasieve pneumokokkenziekte

Sla de grafiek Aantal ziektegevallen van invasieve pneumokokkenziekte bij kinderen < 5 jaar 2004-2023 over en ga naar de datatabel

Bron: van Roon et al., 2024 van Roon, A.M., Lanooij, S.J., de Melker, H.E., The National Immunisation Programme in the Netherlands Surveillance and developments in 2023-2024, Bilthoven (2024) (van Roon, A.M., Lanooij, S.J., de Melker, H.E., The National Immunisation Programme in the Netherlands Surveillance and developments in 2023-2024, Bilthoven (2024)) ; NRLBM

  • Per epidemiologisch jaar (juni t/m mei)
  • Van 2004 tot en met 2007 gaat het om geëxtrapoleerde aantallen.
  • De serotypen in het 7-valente vaccin zijn ook opgenomen in het 10-valente vaccin. Kinderen die in deze figuur vallen onder het 10-valente vaccin, zijn ziek geworden van één van de drie extra serotypen in het 10-valente vaccin ten opzichte van het 7-valente vaccin.
  • De aantallen voor invasieve pneumokokkenziekten wijken af van de aantallen bij het onderwerp  Infectieziekten, zie verantwoording voor meer informatie.

Nieuw vaccin voor kinderen (< 5 jaar) om invasieve pneumokokkenziekte te verminderen

Sinds de introductie van pneumokokkenvaccinatie bij kinderen in 2006 is het aantal kinderen <5 jaar met invasieve pneumokokkenziekte sterk afgenomen van ongeveer 200 kinderen per jaar naar ongeveer 60-70 per jaar. Er worden bijna geen kinderen meer ziek door één van de serotypen waartegen het vaccin beschermt; het vaccin dat in 2006 ingevoerd is, beschermt tegen 7 typen en in 2011 is dit vaccin vervangen door een vaccin dat beschermt tegen 10 serotypen. Pneumokokken typen die niet in het vaccin zijn opgenomen veroorzaken nog wel steeds ziekte. In 2020-2021 werden minder ziektegevallen waargenomen dan andere jaren, zeer waarschijnlijk door de maatregelen om verspreiding van het coronavirus te beperken. Sindsdien zijn de aantallen weer gestegen. In 2023-2024 kwamen er 80 ziektegevallen voor bij kinderen jonger dan 5 jaar. Dat was voor kinderen het hoogste aantal ziektegevallen sinds de invoering van PCV10. Om die reden is sinds september 2024 een breder pneumokokkenvaccin dat tegen 15 serotypes beschermt in het Rijksvaccinatieprogramma opgenomen. 

Aantal patiënten (5 jaar en ouder) met invasieve pneumokokkenziekte

Sla de grafiek Aantal ziektegevallen van invasieve pneumokokkenziekte bij mensen van 5 jaar en ouder 2004-2023 over en ga naar de datatabel

Bron: van Roon et al., 2024 van Roon, A.M., Lanooij, S.J., de Melker, H.E., The National Immunisation Programme in the Netherlands Surveillance and developments in 2023-2024, Bilthoven (2024) (van Roon, A.M., Lanooij, S.J., de Melker, H.E., The National Immunisation Programme in the Netherlands Surveillance and developments in 2023-2024, Bilthoven (2024)) ; NRLBM

  • Per epidemiologisch jaar (juni t/m mei)
  • Het gaat om geëxtrapoleerde aantallen.
  • De serotypen in het 7-valente vaccin zijn ook opgenomen in het 10-valente vaccin. Personen die in deze figuur vallen onder het 10-valente vaccin, zijn ziek geworden van één van de drie extra serotypen in het 10-valente vaccin ten opzichte van het 7-valente vaccin.
  • De aantallen voor invasieve pneumokokkenziekten wijken af van de aantallen bij het onderwerp Infectieziekten, zie verantwoording voor meer informatie.

Aantal volwassenen met invasieve pneumokokkenziekte wat afgenomen

Sinds de introductie van pneumokokkenvaccinatie bij kinderen in 2006 is ook bij andere (niet-gevaccineerde) leeftijdsgroepen het aantal ziektegevallen door de 10 typen die in tot september 2024 in het vaccin zaten afgenomen, door groepsbescherming. Het aantal ziektegevallen door typen die niet in het vaccin zitten is bij deze leeftijdsgroepen echter gestegen. Door toename van ziekte door niet-vaccin typen en door de toenemende vergrijzing is het totaal aantal ziektegevallen nagenoeg gelijk gebleven. In 2020-2021 en 2021-2022 werden minder ziektegevallen waargenomen dan andere jaren, waarschijnlijk door de maatregelen om verspreiding van het coronavirus te beperken. In 2022-2023 en 2023-2024 steeg het aantal weer. Sinds de pneumokokkenvaccinatie aan 70-79 jarigen aangeboden wordt (start herfst 2020), is invasieve pneumokokkenziekte veroorzaakt door serotypes waar het PPV23 vaccin tegen beschermt wat afgenomen in deze leeftijdscategorie. Er zijn nieuwe vaccins beschikbaar gekomen die langduriger werken en ook een brede bescherming geven. In de herfst van 2025 zal daarom PCV20 worden gebruikt in het Nationaal Programma Pneumokokkenvaccinatie Volwassenen (van Roon et al., 2024 van Roon, A.M., Lanooij, S.J., de Melker, H.E., The National Immunisation Programme in the Netherlands Surveillance and developments in 2023-2024, Bilthoven (2024) (van Roon, A.M., Lanooij, S.J., de Melker, H.E., The National Immunisation Programme in the Netherlands Surveillance and developments in 2023-2024, Bilthoven (2024)) ).

  • L.L. Montesano Montessori (RIVM Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu))
  • A. Steens (RIVM)
  • H. Giesbers, red. (RIVM)