Roken

Stoppen met roken belangrijke preventieve maatregel

Blootstelling aan tabaksrook in de periconceptie-periode (van 14 weken vóór tot 10 weken na de conceptie) heeft nadelige gevolgen voor de vruchtbaarheid, het verloop van de zwangerschap (zoals grotere kans op miskraam) en de gezondheid van moeder en kind (Scheffers - van Schayck et al., 2021 Scheffers - van Schayck, T., Thissen, V., de Jong, S., van der Houwen, C., Smith, S., Steegers-Theunissen, R.P.M., Factsheet Rookvrij zwanger worden: Literatuuroverzicht van de risico’s van (meeroken) in de periconceptie periode, Utrecht (2021) (Scheffers - van Schayck, T., Thissen, V., de Jong, S., van der Houwen, C., Smith, S., Steegers-Theunissen, R.P.M., Factsheet Rookvrij zwanger worden: Literatuuroverzicht van de risico’s van (meeroken) in de periconceptie periode, Utrecht (2021)) ). Roken tijdens de zwangerschap verhoogt het risico op een vroeggeboorte, een laag geboortegewicht, het overlijden van het kind, aangeboren afwijkingen en diverse nadelige gevolgen op de lange termijn zoals een verminderde longfunctie, overgewicht, verschillende soorten kanker en verminderde vruchtbaarheid (Geuke et al., 2022 Geuke, G., de Josselin - de Jong, S., Croes, E., Factsheet Roken & Zwangerschap – update 2022, Utrecht (2022) (Geuke, G., de Josselin - de Jong, S., Croes, E., Factsheet Roken & Zwangerschap – update 2022, Utrecht (2022)) ). Zie ook: Gezondheidsgevolgen van roken tijdens zwangerschap. Stoppen met roken is daarom een belangrijke preventieve maatregel. Stoppen-met-roken-interventies kunnen er aan bijdragen dat vrouwen tijdens de zwangerschap stoppen met roken en daardoor de negatieve gevolgen van roken tijdens de zwangerschap tegengaan (Chamberlain et al., 2017 Chamberlain, C., O'Mara-Eves , A., Porter, J., Coleman, T., Perlen, S.M., Thomas, J., McKenzie, J.E., Psychosocial interventions for supporting women to stop smoking in pregnancy. (2017) (Chamberlain, C., O'Mara-Eves , A., Porter, J., Coleman, T., Perlen, S.M., Thomas, J., McKenzie, J.E., Psychosocial interventions for supporting women to stop smoking in pregnancy. (2017)) ; Claire et al., 2020 Claire, R., Chamberlain, C., Davey, M.A., Cooper, S.E., Berlin, I., Leonardi-Bee, J., Coleman, T., Pharmacological interventions for promoting smoking cessation during pregnancy. (2020) (Claire, R., Chamberlain, C., Davey, M.A., Cooper, S.E., Berlin, I., Leonardi-Bee, J., Coleman, T., Pharmacological interventions for promoting smoking cessation during pregnancy. (2020)) ; Lumley et al., 2009 Lumley, J., Chamberlain, C., Dowswell, T., Oliver, S., Oakley, L., Watson, L., Interventions for promoting smoking cessation during pregnancy. (2009) (Lumley, J., Chamberlain, C., Dowswell, T., Oliver, S., Oakley, L., Watson, L., Interventions for promoting smoking cessation during pregnancy. (2009)) ).  

Taskforce Rookvrije Start stimuleert rookvrij opgroeien

Het doel van de Taskforce Rookvrije Start is dat meer (aanstaande) ouders stoppen met roken en dit volhouden. De Taskforce ontwikkelt materialen, scholing en tools voor zorgverleners ter ondersteuning bij de gesprekken met (toekomstige) ouders. Een voorbeeld hiervan is het digitaal Zorgpad Rookvrije Start.  Zo helpt de Taskforce Rookvrije Start alle zorgverleners die betrokken zijn bij de zwangerschap en het opgroeiende kind, en bevordert de Taskforce multidisciplinaire zorg.

Meeste VSV’s hebben een stoppen-met-rokenbeleid

De meeste verloskundige samenwerkingsverbanden (VSV’s) hebben een stoppen-met-rokenbeleid, of zijn dat aan het ontwikkelen (Trimbos-instituut, 2023 Trimbos-instituut, Factsheet Monitor Rookvrije Start 2023, Utrecht (2023) (Trimbos-instituut, Factsheet Monitor Rookvrije Start 2023, Utrecht (2023)) ). Dit gebeurt vaak multidisciplinair waarbij meestal minstens vier beroepsgroepen betrokken zijn. Meestal zijn dit de eerstelijns verloskundige, klinisch verloskundige en/of gynaecoloog. De kraamzorgmedewerker, stoppen met roken-coach en de kinderarts waren in 2021 bij iets minder dan de helft van de VSV’s betrokken (Willemse et al., 2021 Willemse, E., van den Eeden, N., de Josselin - de Jong, S., Stoppen-met-roken begeleiding binnen het Verloskundig Samenwerkings Verband (VSV). , Utrecht (2021) (Willemse, E., van den Eeden, N., de Josselin - de Jong, S., Stoppen-met-roken begeleiding binnen het Verloskundig Samenwerkings Verband (VSV). , Utrecht (2021)) ). Om de stoppen-met-roken zorg na de zwangerschap te continueren is samenwerking nodig tussen het VSV en de Jeugdgezondheidszorg (JGZ Jeugdgezondheidszorg (Jeugdgezondheidszorg)). In 2023 hadden 38 van de 46 bevraagde VSV’s een algemene vorm van samenwerking met de JGZ. Daarvan werkten er 12 samen op het gebied van stoppen-met roken-begeleiding (Trimbos-instituut, 2023 Trimbos-instituut, Factsheet Monitor Rookvrije Start 2023, Utrecht (2023) (Trimbos-instituut, Factsheet Monitor Rookvrije Start 2023, Utrecht (2023)) ). In het Preventieakkoord is geformuleerd dat elk VSV een zorgpad zou moeten hebben waarin de stoppen-met-rokenzorg geregeld is. In 2023 had 78% van de VSV’s ten minste één zorgpad. Alle VSV’s die ten minste één zorgpad hebben, hebben een zorgpad voor vrouwen die roken in de zwangerschap. Minder dan de helft van de VSV’s heeft een zorgpad voor vrouwen die gestopt zijn met roken vlak voor of tijdens de zwangerschap, voor partners/huisgenoten die roken of voor paren met een zwangerschapswens die roken (Trimbos-instituut, 2023 Trimbos-instituut, Factsheet Monitor Rookvrije Start 2023, Utrecht (2023) (Trimbos-instituut, Factsheet Monitor Rookvrije Start 2023, Utrecht (2023)) ). Een ander doel uit het Preventieakkoord is dat alle zwangere vrouwen die roken een stopadvies krijgen van de verloskundig zorgprofessionals. In 2023 gaven bijna alle verloskundigen en gynaecologen altijd of vaak een stopadvies (Trimbos-instituut, 2023 Trimbos-instituut, Factsheet Monitor Rookvrije Start 2023, Utrecht (2023) (Trimbos-instituut, Factsheet Monitor Rookvrije Start 2023, Utrecht (2023)) ).

Alcohol

Taskforce Alcoholvrije Start helpt professionals bij preventie van alcoholgebruik

De Taskforce Alcoholvrije Start biedt professionals in de preconceptiezorg, geboortezorg en jeugdgezondheidszorg hulpmiddelen om met (aanstaande) moeders in gesprek te gaan over alcoholgebruik vóór, tijdens en na de zwangerschap. De Gezondheidsraad adviseert geen alcohol te drinken bij een zwangerschapswens of tijdens de zwangerschap (Gezondheidsraad, 2021 Gezondheidsraad, Voedingsaanbevelingen voor zwangere vrouwen. , Den Haag (2021) (Gezondheidsraad, Voedingsaanbevelingen voor zwangere vrouwen. , Den Haag (2021)) ). Alcoholgebruik vóór en tijdens de zwangerschap verhoogt het risico op vroeggeboorte, miskraam en laag geboortegewicht. Daarnaast geeft het risico’s voor de lichamelijke en mentale ontwikkeling van het kind en kan het tot gedragsproblemen leiden. Na de geboorte kan alcohol via de borstvoeding negatieve gevolgen hebben voor het slaappatroon en mogelijk ook voor de hersenontwikkeling van het kind (Trimbos-instituut, 2022 Trimbos-instituut, Overzicht risico’s van alcoholgebruik rondom de zwangerschap. , Utrecht (2022) (Trimbos-instituut, Overzicht risico’s van alcoholgebruik rondom de zwangerschap. , Utrecht (2022)) ).

Voeding

Gezondheidsraad geeft specifieke voedingsaanbevelingen omtrent zwangerschap

De algemene aanbeveling om gezond en gevarieerd te eten geldt ook tijdens de zwangerschap (Gezondheidsraad, 2021 Gezondheidsraad, Voedingsaanbevelingen voor zwangere vrouwen. , Den Haag (2021) (Gezondheidsraad, Voedingsaanbevelingen voor zwangere vrouwen. , Den Haag (2021)) ). Daarnaast geeft de Gezondheidsraad een aantal specifieke aanbevelingen voor vrouwen die zwanger willen worden of zwanger zijn, omdat hiermee het risico op vroeggeboorte, een laag geboortegewicht, bepaalde aandoeningen bij het kind en/of aandoeningen van de moeder tijdens de zwangerschap kan worden verkleind (Gezondheidsraad, 2021 Gezondheidsraad, Voedingsaanbevelingen voor zwangere vrouwen. , Den Haag (2021) (Gezondheidsraad, Voedingsaanbevelingen voor zwangere vrouwen. , Den Haag (2021)) ). Op Zwanger en gezonde voeding | Voedingscentrum staat meer informatie over voedingsadviezen voor zwangeren. De interventie Slimmer Zwanger coacht vrouwen en mannen via een smartphone bij het verbeteren van hun voedingsstijl. 

Hieronder volgt specifiek informatie over foliumzuur omdat voldoende inname van foliumzuur de kans verkleint op aangeboren afwijkingen bij het ongeboren kind zoals een open ruggetje. Hierop wordt gescreend tijdens de 20 wekenecho, ook wel tweede trimester SEO structureel echoscopisch onderzoek (20 wekenecho) (structureel echoscopisch onderzoek (20 wekenecho)) genoemd.

Foliumzuursupplementen nodig omdat inname via voeding onvoldoende is

Zwangere vrouwen krijgen met de voeding gemiddeld minder dan de aanbevolen dagelijkse hoeveelheid foliumzuur binnen (Ter Borg et al., 2023 Ter Borg, S., Koopman, N., Verkaik-Kloosterman, J., An Evaluation of Food and Nutrient Intake among Pregnant Women in The Netherlands: A Systematic Review (2023) (Ter Borg, S., Koopman, N., Verkaik-Kloosterman, J., An Evaluation of Food and Nutrient Intake among Pregnant Women in The Netherlands: A Systematic Review (2023)) ). Foliumzuur verkleint de kans op aangeboren afwijkingen bij het ongeboren kind. Een extra inname van 400 microgram per dag kan helpen voorkomen dat een neurale buisdefect ontstaat (‘open ruggetje’). Daarom krijgen vrouwen het advies om foliumzuursupplementen te slikken vanaf 4 weken voor tot 8 weken na de bevruchting (Gezondheidsraad, 2008 Gezondheidsraad, Naar een optimaal gebruik van foliumzuur, Den Haag (2008) (Gezondheidsraad, Naar een optimaal gebruik van foliumzuur, Den Haag (2008)) ). Ook is er een verband tussen gebruik van foliumzuursupplementen en kleinere risico’s op vroeggeboorte, op een laag geboortegewicht voor de zwangerschapsduur en mogelijk ook op schisis (gespleten lip, kaak en/of gehemelte) bij het kind (Gezondheidsraad, 2021 Gezondheidsraad, Voedingsaanbevelingen voor zwangere vrouwen. , Den Haag (2021) (Gezondheidsraad, Voedingsaanbevelingen voor zwangere vrouwen. , Den Haag (2021)) ). 

Een derde gebruikt foliumzuur niet correct en dit daalt niet

In 2019 gebruikte 1,5% van de zwangere vrouwen geen foliumzuursupplementen. In 2014 was dit nog 5,3%. Slechts 55,5% gebruikte de foliumzuursupplementen correct gedurende de hele aanbevolen periode. 34% gebruikte deze niet correct en dit percentage daalde niet tussen 2014 en 2019. Meestal werd te laat gestart (92%), soms te vroeg gestopt (12%) en soms beide (4%). Niet-correct foliumzuurgebruik werd vooral gezien bij vrouwen met een leeftijd ≤ 25 jaar, bij een laag/gemiddeld opleidingsniveau, bij niet in Nederland geboren vrouwen en bij een niet-eerste zwangerschap. Het gevonden percentage van 55,5% correct foliumzuurgebruik in dit onderzoek zal waarschijnlijk een overschatting van de werkelijke situatie zijn, aangezien groepen die vaker correct foliumzuur gebruiken oververtegenwoordigd waren in het onderzoek (Passier et al., 2021 Passier, A., Woestenberg, P., Vorstenbosch, S., Gebruiken vrouwen foliumzuur volgens voorschrift? Onderzoek Moeders van Morgen. Nederlands..................., Den Haag (2021) (Passier, A., Woestenberg, P., Vorstenbosch, S., Gebruiken vrouwen foliumzuur volgens voorschrift? Onderzoek Moeders van Morgen. Nederlands..................., Den Haag (2021)) ). Ook lopen de percentages foliumzuurgebruik in verschillende studies uiteen. Zo werd het percentage vrouwen dat voor de conceptie met het gebruik van foliumzuur start in twee Nederlandse onderzoeken geschat op 40% in 2003-2004 (Sikkens et al., 2011 Sikkens, J.J., van Eijsden, M., Bonsel, Cornel, M.C., Validation of selfreported folic acid use in a multiethnic population: results of the Amsterdam Born Children and their Development study (2011) (Sikkens, J.J., van Eijsden, M., Bonsel, Cornel, M.C., Validation of selfreported folic acid use in a multiethnic population: results of the Amsterdam Born Children and their Development study (2011)) ) en 33% in 2002-2006  (Bergen et al., 2012 Bergen, N.E., Jaddoe, V.W.V., Timmermans, Hofman, A., Lindemans, J., Russcher, H., Raat, H., Steegers-Theunissen, R.P.M., Steegers, E.A.P, Homocysteine and folate concentrations in early pregnancy and the risk of adverse pregnancy outcomes: the Generation R Study (2012) (Bergen, N.E., Jaddoe, V.W.V., Timmermans, Hofman, A., Lindemans, J., Russcher, H., Raat, H., Steegers-Theunissen, R.P.M., Steegers, E.A.P, Homocysteine and folate concentrations in early pregnancy and the risk of adverse pregnancy outcomes: the Generation R Study (2012)) ). 

Bewegen

Bewegen aangeraden voor zwangeren

Zwangeren wordt conform de Beweegrichtlijnen aangeraden minimaal 150 minuten per week matig intensief te bewegen en twee keer per week spier- en botversterkende activiteiten te doen. Ook wordt zwangeren aangeraden om veel stil zitten te voorkomen. Lichaamsbeweging tijdens de zwangerschap gaat gepaard met diverse gunstige effecten voor zwangere en kind. Matig intensief bewegen wil zeggen met verhoogde hartslag en versnelde ademhaling, waarbij praten mogelijk blijft. Als een zwangere voor de zwangerschap intensief bewoog, mag ze deze activiteiten gedurende de zwangerschap voortzetten (Kenniscentrum Sport & Bewegen, 2024 Kenniscentrum Sport & Bewegen, Infographic Sporten en bewegen tijdens de zwangerschap: tips en adviezen, Utrecht (2024) (Kenniscentrum Sport & Bewegen, Infographic Sporten en bewegen tijdens de zwangerschap: tips en adviezen, Utrecht (2024)) ; KNOV, 2024 KNOV, Factsheet bewegen in de zwangerschap (2024) (KNOV, Factsheet bewegen in de zwangerschap (2024)) ).

Gunstige effecten van bewegen tijdens zwangerschap voor de gezondheid zwangere en kind

Op een veilige manier bewegen tijdens de zwangerschap is geassocieerd met de volgende gunstige effecten op de gezondheid (Kenniscentrum Sport & Bewegen, 2024 Kenniscentrum Sport & Bewegen, Infographic Sporten en bewegen tijdens de zwangerschap: tips en adviezen, Utrecht (2024) (Kenniscentrum Sport & Bewegen, Infographic Sporten en bewegen tijdens de zwangerschap: tips en adviezen, Utrecht (2024)) ; KNOV, 2024 KNOV, Factsheet bewegen in de zwangerschap (2024) (KNOV, Factsheet bewegen in de zwangerschap (2024)) ).

Voor zwangeren:

• minder kans op zwangerschapsdiabetes
• minder kans op zwangerschapshypertensie (hoge bloeddruk)
• minder overmatige gewichtstoename tijdens de zwangerschap
• een verbeterde mentale gezondheid en minder post-partumdepressie
• een positief effect op slaap, zoals verbeterde slaapkwaliteit en -duur
• positief effect op het beloop van de bevalling, zoals een kortere duur van de bevalling, minder kans op een keizersnede of kunstverlossing en een grotere kans op een vaginale bevalling

Voor het kind:

• minder kans op vroeggeboorte bij zwangeren met overgewicht Er is sprake van overgewicht bij een Body Mass Index (BMI) ≥ 25 kg/m2 (Er is sprake van overgewicht bij een Body Mass Index (BMI) ≥ 25 kg/m2 )
• betere foetale en neonatale conditie (zoals verbetering van Apgar score)

Bewegen is veilig voor zwangeren          

Over het algemeen is bewegen veilig tijdens de zwangerschap. Wel moeten zwangeren in het tweede en derde trimester oppassen met sporten waarbij een klap tegen de buik, botsing of valpartij mogelijk is. Ook wordt afgeraden diep te duiken en intensief te bewegen bij hoge temperaturen, bij hoge luchtvochtigheid en op een hoogte boven de 1600 meter (Kenniscentrum Sport & Bewegen, 2024 Kenniscentrum Sport & Bewegen, Infographic Sporten en bewegen tijdens de zwangerschap: tips en adviezen, Utrecht (2024) (Kenniscentrum Sport & Bewegen, Infographic Sporten en bewegen tijdens de zwangerschap: tips en adviezen, Utrecht (2024)) ; KNOV, 2024 KNOV, Factsheet bewegen in de zwangerschap (2024) (KNOV, Factsheet bewegen in de zwangerschap (2024)) ). Voor zwangeren met chronische of zwangerschapsgerelateerde aandoeningen of complicaties dient de betrokken zorgprofessional (zoals verloskundige of gynaecoloog) individueel te bepalen en adviseren over hoe deze zwangeren het beste kunnen bewegen tijdens de zwangerschap (Kenniscentrum Sport & Bewegen, 2024 Kenniscentrum Sport & Bewegen, Infographic Sporten en bewegen tijdens de zwangerschap: tips en adviezen, Utrecht (2024) (Kenniscentrum Sport & Bewegen, Infographic Sporten en bewegen tijdens de zwangerschap: tips en adviezen, Utrecht (2024)) ; KNOV, 2024 KNOV, Factsheet bewegen in de zwangerschap (2024) (KNOV, Factsheet bewegen in de zwangerschap (2024)) ).